آزادی ایران

من حافظ سلطنت مشروطه که موهبتی است الهی که از طرف ملت به پادشاه تفویض شده است هستم و آنچه را که شما برای به‌دست آوردنش قربانی داده اید، تضمین می‌کنم که حکومت ایران در آینده براساس قانون اساسی، عدالت اجتماعی و اراده ملی و به دور از استبداد و ظلم و فساد خواهد بود...».
شاه در نطقی که بیش از ۱۲ دقیقه نبود، در مجموع ۱۰ بار الفاظ فساد، ظلم، اختناق و استبداد را به کار برد و ۶ بار نیز از نبود آزادی‌ها و انجام انتخابات آزاد و اجرای کامل قانون اساسی به مثابه خون‌بهای مشروطیت سخن گفت. او همچنین اذعان کرد که "سازش نامقدس فساد مالی و فساد سیاسی" عمیق و غیر قابل تحملی در ایران وجود داشته است.
شاهنشاه آریامهر بعد از انقلاب سفید و بالا رفتن قیمت نفت در اوائل دهه ۵۰ شمسی سرمست از قدرت شده بود طوری که کارشناسان سازمان برنامه و بودجه را "جوجه‌کمونیست‌های آمریکایی" می‌خواند و سه سال بیشتر از این ایام وقتی عبدالمجید مجیدی، رئیس سازمان برنامه، در سال ۵۴ به شاه می‌گوید اوضاع در حال به هم ریختن است اجازه بدهید ما برای بهبود وضعیت کمک کنیم شاه جمله تاریخی‌اش را خطاب به مجیدی می‌گوید که "من ۳۴ سال ایران را بدون کارشناسان اداره کردم، بعد از این هم خواهم کرد".
شاه در پیام خود از خطاهائی در نظام سلطنتی اش سخن می گوید که موجب ظلم و اختناق و فساد مالی و فساد سیاسی شده بود. او معتقد بود و اذعان می دارد همین خطاها و اشتباهات مردم را بقول خودش به انقلاب کشانده است. سعی می کنم برخی از این خطاها را از زبان اطرافیان و دولتمردان آن دوران بازگو کنم.
علم در جلد سوم خاطراتش میگوید، وضعیت اسفبار اقتصادی و اکثریت فقیر از روستا رانده شده‌ای را این چنین توصیف می کند که ۹۷% آنها فاقد برق و یا آب لوله کشی بودند و در شرایط قرون وسطایی بسر می‌بردند؛ با به حاشیه راندن سیستماتیک بخش کشاورزی و دامپروری کشور منجر به تخلیه روزافزون جمعیت روستاها به شهرها می‌شد. انبوه مهاجران روستایی درحلبی‌آبادهای بی‌آب و برق ساکن می‌شدند. این مشاهدات او را به وحشت می‌اندازد بطوری که در خاطرات خود در سال ۱۳۵۲ می‌نویسد: "من وضع را قابل انفجار می‌بینم و بسیار نگرانم".[۱]
درست دو سال بعد در جلد پنجم خاطراتش چنین می نویسد:
... ولی مطلبی که مرا بیشتر تحت تاثیر داشت مذاکراتی بود که دیشب با [عبدالمجید] مجیدی رئیس سازمان برنامه و بودجه داشتم. چون چندتا پروژه مورد علاقه شاهنشاه را باید با او مذاکره می‌کردم. دیشب به منزل من آمده بود و به صورت وحشتناکی از کمی پول و هدر داده شدن پول در گذشته سخن می‌گفت که بی‌نهایت ناراحتم کرد. یعنی وضع به طوری است که قاعدتاً باید به انقلاب بیانجامد."[۲]

بیشترین فساد مالی که شاهنشاه آریامهر در پیامش از آن نام می برد متعلق به دربار سلطنتی و خانواده شاه و شهبانو فرح بوده است.
دکتر مصطفی علی الموتی از دولتمردان رژیم شاه در جلد دهم کتابش بنام " ایران در عصر پهلوی" چنین می گوید: شاه در هر فرصتی مبارزه با فساد را مطرح می کرد ولی بازهم گزارشات سوء استفاده بدست می رسید. این فقط برخی از مقامات دولتی نبود که موجبات فساد را فراهم می ساختند بلکه اکثر کسانی بودند که در خاندان سلطنت و دربار و بنیاد پهلوی و سازمانهای ارتش نفوذ کرده بود. با وجود تایید نصرت الله معینیان به این نظم نوین باز هم معاملات سنگین خرید اسلحه و مداخلات در باریان و بنیادها به روش گذشته ادامه داشت و هیچکس و هیچ مقامی به کار آنها کاری نداشت. به همین جهت بود که مردم با خونسردی و بی توجهی از کنار آنها می گذشتند.

زیرا اگر این کمیسیون یکی از افراد خانواده پهلوی را دستگیر می کرد و یا یکی از نزدیکان شاه را که شبانه روز در تهران پول پارو می کرد به دادگستری می سپارد آنوقت مردم قبول می کردند که مبارزه با فساد جدی است.
علی الموتی در همان کتاب خاطره ای را از فریدون هویدا برادر هویدا که نماینده ایران در سازمان ملل بود ذکر می کند. در سال ۱۹۷۶ که سرمایه گذاران و معامله گران بین المللی عین زنبورهائی که دور عسل جمع می شوند به تهران می آمدند و دور دربار صف کشیدند ( توگوئی در ایران نه دولتی بوده و نه مجلسی) خوشبختی به یک اقلیت رو کرد که بی عدالتی و فساد بی حصری را به دنبال داشت. یعنی از افراد خانواده شاه ارقامی نجومی بعنوان کمیسیون بابت هر قراردادی با شرکت هائی که خود سهام داران عمده آن بودند از خارجیان می گرفتند. در سال ۷۶ میلادی بررسی سنای آمریکا حاکی از ارتشاعات بی حد و حصری بود که در بین افراد خانواده سلطنتی بود. این رسوائی وقتی فاش شد که یک افسر نیروی دریائی در یک قرارداد نظامی ۶۳ میلیون دلار رشوه گرفته بود و این درست در زمانی بود که در تهران ثروت شخصی خواهر و برادر شاه رقمی بین ۱۶ تا ۲۰ میلیارد دلار بود و هر والاحضرتی برای خود دربار کوچکی داشت. جلد ۱۰ ص ۵۷

عبدالمجید مجیدی در کتاب خاطراتش می نویسد: در مورد ضرورت برخورد با فساد در بخشی از خاطراتش می‌گوید: «من به ایشان عرض کردم که قربان من فکر نمی‌کنم که این (تشکیل حزب رستاخیز) مسئله مملکت ما باشد. مسئله مملکت ما این است که مردم آن طوری که باید و شاید به عملیات دولت، به اقدامات دولت، به تصمیمات دولت اعتماد ندارند. یک علت اصلیش مسائل فساد است... البته اعلیحضرت از این حرف من خوششان نیامد. فرمودند، منظور از فساد چیست؟ گفتم، منظور من قربان از فساد این است که یک عده که نزدیک دولت هستند، نزدیک مقامات دولتی هستند، نزدیک دربار هستند، نزدیک و اطراف خانواده سلطنتی هستند، اینها یک بهره‌گیر‌ی‌هایی از کار و فعالیتشان می‌کنند که منطقی نیست... اعلیحضرت به من گفتند، آیا آن کارمند دولتی که رشوه می‌گیرد آن فساد نیست، ... گفتم چرا، قربان. آن هم فساد است... » (صص۵۵-۵۶)
" در اوایل آوریل ۱۹۷۸، تیمسار مقدم از هوشنگ نهاوندی می‌خواهد که در مکانی یکدیگر را ملاقات کنند. آن دو در یکی از تالارهای موزهِ رضا عباسی همدیگر را می‌بینند. مقدم به عنوان رئیس ساواک گزارشی ۳۲ صفحه‌ای برای شاه در مورد وضعیت کشور، وخامت اوضاع، خطرهای پیش رو و فسادهای رژیم تهیه کرده که «در آنها از فساد مالی چند تن از نزدیکان اعلیحضرت، با ذکر نام و همه جزییات اعمال آنان سخن رفته بود...در یادداشت‌ها لحنی خشن و عریان به کار گرفته شده و نام ها به صراحت و بی‌هیچ پرده پوشی ذکر شده بود." [۳] گزارش را به نهاوندی می‌دهد تا بخواند. نهاوندی می‌گوید سه سال قبل از آن(۱۹۷۵) دو گزارش از سوی «گروه بررسی مسائل ایران» و «ستاد کل ارتش» به شاه ارائه شده بود که در آنها عیناً همین فسادها ذکر گردیده بود، اما شاه هیچ ترتیب اثری به آن موارد نداد. مقدم می‌گوید پس از ارائهِ این گزارش به شاه او را برکنار خواهند کرد، به همین دلیل از نهاوندی (رییس دفتر فرح پهلوی که توسط شاه منصوب شده بود) می‌خواهد که گزارش را از طریق فرح به شاه برساند تا شاهدی داشته باشد که برکناری‌اش دلیل دیگری جز این گزارش نداشته است. نهاوندی گزارش را برای فرح می‌فرستد. در ساعت شش بعد از ظهر فرح به نهاوندی تلفن می‌زند:
شهبانو: آیا پرونده‌ای را که برایم فرستاده اید، خوانده اید؟
نهاوندی: البته. خود تیمسار از من خواست بخوانم و چون از محتوای آن آگاه شدم، فوراً برای علیاحضرت فرستادم.
شهبانو: بسیار ترجیح می‌دادم شما از این مطالب اطلاع پیدا نمی‌کردید. واقعیت این بود که پای برخی از «دوستانم و نزدیکان شهبانو، در یادداشت‌ها به میان کشیده شده بود.
نهاوندی: تیمسار از من خواست گزارش را بخوانم تا در موردش نظر بدهم. پس از خواندن، اندیشیدم وظیفهِ من است که آن را به حضور علیاحضرت تقدیم کنم.

شهبانو: اما در این کاغذها چیزهایی است که به راستی بهتر بود از آنها بی‌خبر می‌ماندید.
بسیار متاسف شدم، و حتی امروز افسوس می‌خورم که با بی‌رحمی پاسخ دادم:
نهاوندی: علیاحضرت بدون شک نمی‌دانند که آنچه در این گزارش پیرامون برخی اشخاص آمده، یک دهم چیزهایی نیست که به درست یا غلط، مردم در محافل و قهوه خانه‌ها برای همدیگر بازگو می‌کنند. شهبانو با خشونت تلفن را قطع کرد، ولی گزارش به شاه داده شد." [۴]
فساد آنگونه در دربار و خارج از آن گسترده و عادی شده است که نه تنها شاه به گزارشهای ساواک در این رابطه اهمیتی نمی‌دهد ، بلکه، برای مثال، وقتی ثروت تیمسار خاتمی، فرمانده نیروی هوایی، از طریق رانت خواری به ۱۰۰ میلیون دلار(بیش از نیم میلیارد دلار به ارزش امروز.) می‌رسد، واکنش شاه «نوش جانش» می‌شود:

"...فرمودند در فرمان ارتش از فرمانده نیروی هوایی(خاتم) تقدیر شود. خاتم شوهر والاحضرت شاهدخت فاطمه است. مرد بسیار لایقی است، اگر استفاده هم می‌کند[به فرموده شاهنشاه ثروتش حدود ۱۰۰ میلیون دلار است] ، نوش جانش باد، بالاخره کار و کار مؤثر می‌کند." [۵]
فساد مالی و فساد سیاسی که شاه در پیام انقلاب شما ملت ایران را شنیدم می گوید را از زبان اطرافیان شاه بازنگری می کنیم.
علم به شاه می گوید یک خانمی را شهبانو مسئول دکوراسیون کاخ نیاوران، سعدآباد و نوشهر کرده و او آدم شلتاقی است که همه اینها را ۵۰ درصد گرانتر انجام می دهد. شاه می گوید، نزدیکان شهبانو مجاز به هر گونه دزدی و اختلاس و فسادی هستند تا من در خانه بتوانم زندگی کنم. آنها هر گهی خوردند، خندیدند، فرمودند، علیاحضرت هر کس به ایشان نزدیک باشند هر کاری بکنند عیبی ندارد. جلد ۵ ص ۱۶۶ روز ۱۹ تیر ۱۳۵۴
علاوه بر نمونه های فوق الذکر فساد مالی از زبان علم و هوشنگ نهاوندی آوردیم به کتاب " دیروز و فردا" نوشته داریوش همایون رجوع می کنیم و نظر او را در این زمینه جویا می شویم.
داریوش همایون در کتاب " دیروز و فردا" درباره فساد سیاسی می نویسد: توسعه یک امر شخصی شمرده می شد. ماموریت یک فرد بود و تابع خواستها و آرزوها و نیز هوسهای او. اینکه مردم واقعا چه می خواهند یا چه می توانند در درجه دوم اهمیت بود. مردم را می بایست به زور و حتی به رغم خودشان پیش برد. این جنبه شخصی یافتن امور عمومی نتایج پردامنه و مصیبت بار داشت. از دستگاه برنامه ریزی کشور یک خوان یغما ساخته بودند که هر کس به رهبری سیاسی (شاهنشاه آریامهر) دسترسی بیشتر داشت از آن بیشتر برخوردار می شد. " کسانی که پرونده ای زیر بغل می گذارند و شرفیاب می شوند و برنامه ها و بودجه های تصویب شده را بر هم می ریزند" در دستگاه ایران رواج فراوان داشت. فساد مزمن سیاسی و اداری و اجتماعی ایران با این برداشت شخصی از قدرت و توسعه ناگزیر تشدید می شد. گروههائی از سرآمدان (الیت) جامعه ایران منابع ملی را دارائی شخصی خود می دانستند و هر کدام بسته به توانائی خود و ارتباطش با رهبری سیاسی از آن بیدریغ بهره می بردند. فساد به حدی رسیده بود که بخش محسوسی از درآمد ملی را می بلعید. رهبری سیاسی (شاهنشاه آریامهر) در برابر موج بالا گیرنده فساد جز به صورتهای نمایشی واکنشی ظاهر نمی کرد. تصادفی نبود که بزرگترین موارد فساد در میان کسانی دیده می شد که به رهبری سیاسی نزدیکتر از همه بودند، ( منظور والاحضرت ها و شاهپورها می باشد) زنان و مردانی دست نزدنی که از همه موازین و ضابطه ها بیرون بودند. نزدیک به ۵۰ خانواده یا شخص مالک بخش توسعه یافته صنایع ایران ( شامل کارخانه ها و شرکت های بیمه و بانک ها و مقاطعه کاریهای بزرگ) بودند. در ایران طرح های نمایشی این ویژگی را داشت که سیاستگران را بیشتر می فریفت تا مردم را. برنامه هائی مانند سهیم کردن کارگران در سود سهام موسسات، تغذیه رایگان، آموزش همگانی رایگان، بیمه همگانی، پیکار با بیسوادی هرگز به هدفهای اعلام شده خود نرسیدند ولی با آنها چنان رفتار می شد که گوئی اعمال انجام شده اند- ونه تنها تبلیغاتی. ...
داریوش همایون در صفحه ۱۵ همان کتاب می نویسد: نظام سیاسی ایران چنان می نمود که از مردمان با ابتکار و اصولی و صاحب اندیشه مستقل می ترسید. میان مایگان فرصت طلب و کسانی که بجای ذهن تیز شامه نیز داشتند معمولا در مسابقه نزدیک شدن به رهبری سیاسی کمیاب تر بودند.
در جای دیگر ادامه می دهد، فروریختن مبانی اخلاقی جامعه درست همان بود که در بیست و پنج ساله پس از ۱۳۳۲ روی داد. سردمداران وارد مسابقه ای پایان ناپذیر برای مال اندوزی و به چنگ آوردن امتیازات و به رخ کشیدن آنها شدند. احساس عدم مسئولیت در برابر مردم و جانشین کردن ارزشهای اخلاقی با پول از سوی طبقه حاکمی که گوئی برای جبران زیانهای خود به کشوری اشغال شده پای نهاده بودند... هرکس در پی آن بود که "سهم نفت" خود را به وسیله به چنگ بیاورد.

او در ص ۲۰ می نویسد، حتی " مبارزه با فساد" چنان تلقی می گردید که انحصار کنندگان قدرت می خواهند فساد را نیز منحصر به خود سازنند. او ادامه می دهد، راز سرعت باورنکردنی واژگونی رژیم در ورشکستگی اخلاقی آن بود.
ابوالحسن ابتهاج رییس سازمان برنامه در برخی سال های حکومت شاه درخصوص افزایش درآمدهای نفتی در پروژه تاریخ شفاهی هاروارد می گوید: اگر این پول ها از روی ایمان و امانت خرج شده بود و ایرانی ها می دیدند که عده ای برای بهبود زندگی شان تلاش می‌کنند و دزدی وکثافت کاری نمی کنند، ممکن نبود قیام کنند. او همچنین به منیت شاه اشاره می کند ومی‌گوید: قشون را مال خودش می دانست. بازها شنیدم که میگفت پول من، نفت من و ...(۶)

علم در جلد دوم ص ۲۶۵ خاطرات خود می نویسد: چندی پیش من کاخ کیش را بنام شخص شاه ثبت کردم، شاه سند را پیش من پرتاب کرد. فرمودند مگر می خواهی فقط یک وجب خاک ایران مال من باشد؟ تمام ایران مال من است. اصلا من هیچ چیز دیگر برای خودم نمی خواهم. پسر من هم اگر شاه مقتدری باشد، همه چیز مال اوست، اگر نشد هم یک وجب خاک نمی خواهد.
بنابراین شاه خود را مالک کل ایران می دانست و می گفت این مالکیت پس از مرگ او، به فرزند بزرگم منتقل می شود. علاوه براین شاه هیچ فرد و قدرت مستقلی را بجز خودش قبول نداشت و می خواست همه امور توسط او و بنام او ثبت شوند.
در متن نوار اول مصاحبه دانشگاه هاروارد با مهدی سمیعی، او می گوید، { شاه برای توسعه احزاب ما را دعوت کرد و بعد گفتند که: «خیلی خوب ولی مع‌ذلک اگر دلتان می‌خواهد چیزی نیست از لحاظ من اشکالی ندارد، ولی ما خیال نکنید که شما اگر بخواهیم مثلاً یک کسی را نخست‌وزیر بکنیم به او می‌گوییم که حتماً برو تو حزب. نه، اگر فردا لازم شد که یک کسی را دستش را از توی پیاده‌رو بگیریم و بیاوریمش نخست‌وزیر بکنیم می‌کنیم این کار را. نخست‌وزیر کاری نمی‌تواند بکند! حداکثرش این است که یک جاده‌ای هست کم و بیش پهن، حداکثرش این است که از چپ جاده می‌تواند برود به راست جاده، از راست جاده برود به چپ جاده، از جاده هیچ وقت نمی‌تواند خارج بشود.»}
تصویر گفته فوق شاهنشاه آریامهر به این معناست که در نظر او هیچکس حتی نخست وزیر مملکت کاره ای نیست و فقط اعلیحضرت همه کاره و همه فن حریف و مالک مطلق العنان مملکت است. این گفته عمق توهم قدرت را می رساند. توهم قدرت ارتباط مستقیم به خودشیفتگی و خودبزرگ بینی دارد که بیان مبالغه آمیز فرد از میزان واقعی توانایی‌ها و قابلیت های خود یا موقعیت خود دارد.
برای شرکت در کنفرانس اوپک، علم به شاه می گوید باید برویم کنفرانس نفت اوپک، چه کسانی در رکاب باشند. شاه کی گوید اینها به چه درد میخورند که در رکاب باشند. بالاخره نمیشه وزیری نباشد. علم ۴ نفر را اسم می برد و شاه می گوید این گاوها را به کجا ببرم.
توهم قدرت اینجا معنا می دهد، برای فردی که دیپلم دبیرستان را نداشته است امثال مجیدی و جمشید آموزگار و فرمانفرمایان که تحصیل کرده دانشگاه هائی چون هاروارد و آکسفورد و غیره بودند گاو محسوب می شوند. کسی که نگاهش به مملکت و متخصصین مملکت این است و نخبگان جامعه را گاو می نامد روشن است که مثل هر مستبدی امر سیاسی را امر شخصی می داند. در همین راستا است که داریوش همایون می گوید، این جنبه شخصی یافتن امور عمومی نتایج پردامنه و مصیبت بار داشت.
ثابتی در کتاب "در دامگه حادثه" می نویسد که شاه از برخی گزارش های او به شدت عصبانی می شد. می گوید: "در آن سال ها، شاه، مصاحبه ای کرده و گفته بود اگر در شاخ آفریقا، بین سومالی و سودان، جنگی در بگیرد، ما بی طرف نمی مانیم! ما هم گزارشی درست کردیم که در محافل سیاسی تهران، فرمایش اعلیحضرت را نقد می کنند که: "ما در شاخ آفریقا چه منافعی داریم که اگر جنگی بشود، ایران دخالت می کند". نصیری آمد و گفت که: "اعلیحضرت خیلی عصبانی شده و گفته است: بگویید این آدم ها، چه غلط هایی می کنند و این غلط ها به آنها نیامده!... " و به ثابتی چه مربوط است؟ این حرف ها چیست می نویسد؟"؛ نصیری هم در پاسخ شاه گفته بود که: "قربان!، این گزارش برگرفته از سخنان محافل سیاسی تهران است" و شاه هم پاسخ داده بود: "محافل سیاسی تهران، چه گهی هستند!؟"(ص ۳۷۳).
غلام رضا مقدم معاون ریاست بانک مرکزی در دوران شاه، مشاور صندوق بین المللی پول و قائم مقام و معاون سازمان برنامه بوده است. او نیز در گفت و گو با پروژه تاریخ شفاهی هاروارد به فساد زیاد حکومت شاه اشاره می کند و می گوید: فساد ناشی از اطرافیان شاه را موقعی در سازمان برنامه و بودجه بودم می دیدم. موقعی در وزارت بازرگانی بودم دیدم در بعضی جاها چجور فشار می آوردند و همینطور در بانک مرکزی که بودم تا اندازه ای این جریانات سوء را می دیدم.(۷)

عبدالمجید مجیدی در خاطرات خود می نویسد: .... گرفتاری ما این بود که نهادهای مملکت درست کار نمی‌کرد- بنیادها، حکومت مشروطه، درست کار نمی‌کرد یعنی مجلس یک مجلس واقعی که طبق قانون اساسی عمل بکند نبود. دادگستری‌مان یک دادگستری‌ای که آن طور که - به اصطلاح قانون اساسی- مستقلاً و با قدرت عمل بکند نبود. دولت‌مان که قوه مجریه بود آن طوری که باید و شاید، قدرت اجرایی نداشت. توجه می‌کنید؟... (ص۱۷۵)
داریوش همایون در ص ۲۱ کتاب "دیروز و فردا" می نویسد: شکست آموزشی به معنی شکست برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی و نظامی بود. پایین بودن بهره وری صنایع، ناکارائی دیوانسالاری. واپس ماندگی عمومی جامعه مستقیما بدان ارتباط می یافت و از نظر سیاسی نیز پیامدهای مرگباری داشت.یک جامعه بیسواد و بی فرهنگ به آسانی زیر نفوذ عوامفریبی و خرافات دینی درآمد.

در ص ۲۷ و ۲۸ ادامه می دهد، سیاستهای اجتماعی نیز چنان بود که تفاوت درآمد گروههای گوناگون چنان نباشد که در ۱۳۵۵ ده درصد جمعیت مصرف ملی را به خود اختصاص دهند؛ و این پیش از محسوس شدن کامل آثار انفجار قیمت نفت بود که رژیم ایران را زیر فشارهای خود در هم شکست و بر نابرابریها و نابسامانیها بسیار افزود. به موجب گزارش وزارت خارجه آمریکا در ۱۳۵۴ تقسیم درآمد ملی میان گروههای اجتماعی چنین بود: طبقه مرفه (۲۰ درصد جمعیت) ۶۳/۵ درصد؛ طبقه متوسط (۴۰ درصد جمعیت) ۲۵/۵ و طبقه فقیر (۴۰ درصد جمعیت) ۱۱درصد. سه سال پیش از آن نسبتها به ترتیب ۵۷/۵ درصد، ۳۱درصد و ۱۱/۵ درصد بود. سرعت رشد نابرابری طبقات را از همین سه سال می توان یافت.
۲۹ فروردین ۵۳ «اسدالله علم» وزیر دربار شاه در خاطراتش درباره وضعیت امکانات بهداشتی و رفاهی در ایران می‌نویسد: «جلسه هیئت امناء خانه‌های فرهنگ روستایی بود. وقتی جویا شدم که در دَهات چقدر برق و آب آشامیدنی داریم، معلوم شد ١% ایران آب آشامیدنی تمیز و ۴% دهات ایران برق دارند.
۱۷ اسفند ۱۳۴۷ علم در خاطرات خود می نویسد: عرض کردم مردم از اینکه قیمت آب را یک دفعه دو برابر کرده اند ناراحت هستند. خیابان ها خراب هستند. در گمرکات دزدی و سوء استفاده زیاد شده. اعتبارات را بعلت شب عید محدود کرده اند. عده ای در حال ورشکستگی هستند. به دانشگاه پول نمی رسد. سپس ادامه میدهد تازه دیروز به شرکت ملی نفت فرمودید که چرا شرکت پتروشیمی که ۱۰۰ میلیون دلار پروژه داده ۲۵۰ میلیون دلار خرج کرده و چرا لوله گاز بجای ۳۵۰ میلیون دلار سر به ۶۵۰ میلیون دلار زده است. اینها را من عرض کردم و مورد مواخذه واقع می شدم. حالا هم عرض می کنم بی اعتنائی به خواسته حقه مردم صحیح نیست. (در دوران طلایی شاه از دستگاه برنامه ریزی کشور یک خوان یغما ساخته بودند. آنهم برنامه ریزی که از ذهن فقط شاهنشاه آریامهر تراوش می شود. بقیه هم گوه میخورند و گاو تشریف دارند)
۱۴ مرداد ۴۸، صبح شاهنشاه را خیلی کسل دیدم از وضع مالی دولت ناراحت بود. بعد از چند دقیقه فرمودند مخارج پتروشیمی و لوله گاز سرسام آور شده است بعلاوه برخی از دستگاهها مثل ذوب آهن و سازمان آب و برق حقوق های عجیب و غریب می دهند. شاهنشاه ادامه میدهد و میگوید در ایران بین پایینترین و بالاترین حقوق ۱۰۰ مرتبه اختلاف است. در صورتیکه در ممالک پیشرفته این اختلاف خیلی کمتر است حتی در اسرائیل فقط ۳ مرتبه است. یعنی اگر پایین ترین ۱۰۰ تومان است بالاترین حقوق ۳۰۰ تومان است و در ایران اگر ۱۰۰ تومان پایین ترین است بالاترین ۱۰ هزار تومان است و این که نمی شود. ( یعنی شاه به خوبی می داند در فرمانروائی اش چه دزدبازاری حاکم است و به اختلاف طبقاتی و توزیع ناعادلانه ثروت اذعان دارد).
۲۷ مرداد ۵۲، از اخبار داخلی باید همان ترقی اجناس را ترقی قیمت شکر و قند که در دست دولت است. دولت بالاخره معامله ۶۰۰ هزار تن گندم را با آمریکا کرده است. قبل از محصول می گفتند بیش از ۲۰۰ هزار تن کسری نداریم. حالا می گویند ۶۰۰ هزار تن هم کم است باید یک میلیون تن خرید کنیم.قیمت گندم از آن تاریخ ۱۰۰ برابر بالا رفته و ملت ۷۰ میلیون دلار غرامت این ندانم کاری را پرداخت کرده اند. در این گیرودار جشن ۲۸ مرداد برگزار می کنیم و همین مردم را به سان و رژه می بریم یا از شاهنشاه استقبال یک میلیون نفری کنیم. برای چه؟ من وضع را قابل انفجار می بینم و بسیار نگرانم.
معلوم است که توزیع ناعادلانه ثروت، نابرابری ها، بی عدالتی ها، فساد ها و اختناق موجب تولید واکنش و طغیان و انفجار جامعه و انقلاب می شود.
داریوش همایون در ص ۵۷ کتاب " دیروز و فردا" در مورد رخداد انقلاب چنین می نویسد" بررسی هائی که تاکنون از انقلاب شده بیشتر از نظرگاه انقلابیون بوده است. این بررسی بیشتر از نظرگاه رژیم می نگرد. نه اینکه آنها چگونه بردند، بلکه بیشتر اینکه این چگونه باخت. این ملاها و همدستانشان نبودند که پیروز شدند. دستگاه حاکم بود که شکست خورد و بدست خودش خود را ویران کرد.
شکست رژیم شکست اخلاقی، شکست اعصاب و اراده بود. پوسیدگی از درون بود و به یک ضربت، که البته خوب تدارک شده بود و از هر سو فرود آمد، فروافتاد.

فرید انصاری دزفولی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱) خاطرات علم جلد ۳ ص ۱۱۱
۲)خاطرات علم جلد ۵ ص ۴۵۲
۳)عباس میلانی نگاهی به شاه ص ۴۳۵و ۴۳۶
۴)هوشنگ نهاوندی، آخرین روزها، پایان سلطنت و درگذشت شاه همان، صص ۱۰۳- ۱۰۱
۵)خاطرات علم جلد ۳ ص ۲۶ و ۲۷
۶)روایت یک فروپاشی- نشر نهادگرا صفحات ۹۰ تا ۹۵
۷)روایت یک فروپاشی- نشر نهادگرا- صفحات ۱۳۶ تا ۱۴۹